GİRİŞ
Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV), BM İşkenceye Karşı Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokolün onaylanması ve sonraki süreçte yürütülen çalışmalarda ulusal önleme mekanizmasının hayata geçmesinin önemi konusunda “İşkenceyi Önlemede Ortak Akıl” ve “Ulusal Önleme Mekanizmaları “Türkiye İnsan Hakları Kurumu” Türkiye için Uygun Bir Model mi?” araştırmalarını yayınlamıştır. 2013 yılından itibaren etkin ulusal önleme mekanizmasının kurulması amacı kapsamında ile ilgili gelinen aşamayı temsilen ilgili uluslararası standartlar gözetilerek değerlendirme raporu hazırlanmıştır. Bu çalışma da İhtiyari Protokolün uygulanmasının periyodik olarak izlenmesi amacı kapsamında 2014 yılı Aralık ayından 2015 yılı Aralık ayına kadar süren bir yıllık sürecin değerlendirilmesini içermektedir.
Bu değerlendirme, uluslararası toplumu BM İşkenceye Karşı Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol (Protokol)’ü yapmaya sevk eden özgün nedene dayalı bir esasa dayanmaktadır. Bilindiği üzere, Protokol 18 Aralık 2002’de BM Genel Kurulu tarafından oylanmış ve yürürlük koşulunun gerçekleştiği 22 Haziran 2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 21 Temmuz 2015 tarihi itibarıyla 79 Devlet Protokole taraftır. Türkiye de Protokolü 27 Eylül 2011 tarihinde onaylamıştır. Protokol’ün 1. maddesi, Protokol’ün amacını “işkenceyi ve diğer zalimane, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele yahut cezaları önlemek için insanların özgürlüklerinden yoksun bırakıldığı mekânlara bağımsız uluslararası ve ulusal organlar tarafından gerçekleştirilecek bir düzenli ziyaretler sistemi kurmak” olarak tanımlamaktadır.
Protokolde, işkencenin önlenmesi perspektifiyle, taraf devletlerin, alıkonulma yerlerine haberli/habersiz ziyaretler yapmak üzere fonksiyonel, yapısal ve personel rejimi açısından bağımsız; finansal ve insan kaynağı açısından yeterliliği sağlanmış; yetkileriyle alıkonulma yerlerine erişim güvenceleri iç hukukta anayasal ya da yasal olarak belirlenmiş ulusal önleme mekanizmalarını kurmaları öngörülmektedir. Protokolün 17. maddesi gereği onaylanmanın ardından en geç bir yıl içinde taraf Devlet, Protokol amaç ve ilkeleriyle uyumlu ulusal önleme mekanizmasını kurmakla yükümlüdür.
27 Ekim 2012 tarihine kadar Türkiye’nin ulusal önleme mekanizmasını kurması zorunluyken, o tarihe kadar kurulmamış ve 28 Ocak 2014 tarihinde yürürlüğe giren Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile ulusal önleme mekanizması olarak Türkiye İnsan Hakları Kurumunun (TİHK) belirlendiği Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Paris İlkeleri ve İhtiyari Protokol düzenlemeleri, yanı sıra ilgili sivil toplum örgütleri ile uluslararası toplum ve dahi kamu temsilcilerinin değerlendirmelerine ve TİHK’in bir ulusal insan hakları kurumu sıfatıyla yapısal ve işlevsel olarak görev üstlenemeyeceğine yönelik tespitlere rağmen TİHK, ulusal önleme mekanizması olarak belirlenmiştir. Dolayısıyla bu sivil ve kamusal ortak görüşün izinde, TİHK’in bir insan hakları kurumu olarak kurulduğu gerçeğinden de hareketle, yapısının ve faaliyetlerinin değerlendirilmesinin çerçevesini işkenceyi önleme perspektifi esasına dayalı olarak kurma zorunluluğu doğmuştur.
***
Aralık 2015 tarihli Ulusal Önleme Mekanizması Değerlendirme Raporuna erişmek için lütfen tıklayınız.