Ulusal Önleme Mekanizması 2021 Yılı Değerlendirme Raporu

Giriş

Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV), Birleşmiş Milletler (BM) İşkenceye Karşı Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokolün (Seçmeli Protokol) onaylanması ve sonraki süreçte yürütülen çalışmalarda Ulusal Önleme Mekanizmasının hayata geçmesinin önemi konusunda “İşkenceyi Önlemede Ortak Akıl¹” ve “Ulusal Önleme Mekanizmaları ‘Türkiye İnsan Hakları Kurumu’ Türkiye için Uygun Bir Model mi?”² araştırmalarını yayınlamıştır. 2013 yılından itibaren ise etkin ulusal önleme mekanizmasının kurulması amacı kapsamında gerçekleştirilen uluslararası katılımcılı pek çok toplantı düzenlemenin ve katılımcısı olmanın yanı sıra, gelinen aşamayı ilgili uluslararası standartları gözeterek gelinen aşamayla ilgili yıllık değerlendirme raporları hazırlamıştır.³

Bu çalışma, Seçmeli Protokolün uygulanmasının periyodik olarak izlenmesi amacıyla 2021 yılı Ocak ayından 2021 yılı Aralık ayına kadar süren bir yıllık sürecin Ulusal Önleme Mekanizması kapsamında değerlendirilmesini içermektedir.

BM Genel Kurulu tarafından 18 Aralık 2002’de oylanan ve 22 Haziran 2006’da yürürlüğe giren Seçmeli Protokol’e 2022 yılı Ocak ayı itibariyle 91 devlet taraftır.⁴ Seçmeli Protokol’ün temel ilkesi insanların özgürlüklerinden yoksun bırakıldıkları mekânlara bağımsız uluslararası ve ulusal organlar tarafından gerçekleştirilecek düzenli ziyaretler sistemi kurmaktır. Bu kapsamda, işkencenin önlenmesi amacıyla, alıkonulma yerlerine haberli veya habersiz ziyaretler yapmak üzere fonksiyonel, yapısal ve personel rejimi açısından bağımsız; finansal ve insan kaynağı açısından yeterli; yetkileriyle alıkonulma yerlerine erişim güvenceleri iç hukukta anayasal ya da yasal olarak belirlenmiş ulusal önleme mekanizmasının kurulup kurulmadığı değerlendirilmektedir.

Türkiye’nin ulusal önleme mekanizması, 28 Ocak 2014 tarihinde Bakanlar Kurulu Karar- namesi ile Türkiye İnsan Hakları Kurumu’nun (TİHK) ulusal önleme mekanizması olarak görevlendirilmesiyle ilk kez kurulmuştur.⁵ Paris İlkeleri ve Seçmeli Protokol düzenlemeleri, yanı sıra ilgili sivil toplum örgütleri ile uluslararası toplum ve dahi kamu temsilcilerinin değerlendirmelerine ve TİHK’in bir ulusal insan hakları kurumu sıfatıyla yapısal ve fonksiyonel olarak görev üstlenemeyeceğine yönelik tespitlere rağmen TİHK, ulusal önleme mekanizması olarak belirlenmiştir. Daha sonra ise 20 Nisan 2016 tarihli Resmi Gazetede 6701 sayılı Kanun ile Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu (TİHEK ya da Kurum) kurulmuş, ulusal önleme mekanizması olarak belirlenmiş ve TİHK ilga edilmiştir.

Bu çalışmada TİHEK’e dair ulusal önleme mekanizması kapsamında değerlendirmelerimiz ile TİHEK’in ulusal önleme mekanizması faaliyetleri ve web sayfasında yayınlanan ulusal önleme mekanizması işlevi gereği gerçekleşen ziyaretlerin raporları değerlendirilmeye çalışılacaktır.